Ervaringsdeskundigheid in de ggz: een professie in ontwikkeling

De inzet van ervaringsdeskundigheid binnen de ggz is inmiddels een bekend en nog altijd groeiend fenomeen. De meeste ggz-instellingen in Nederland hebben inmiddels ervaringswerkers in huis, medewerkers die ervaring hebben gehad met verslavings- en/of psychische klachten en die deze ervaring willen gebruiken om cliënten en mensen die hun traject hebben afgerond te helpen in hun herstelproces. Toch is de wijze waarop en de mate waarin binnen de ggz van hen gebruik kan worden gemaakt, nog sterk in ontwikkeling.

Wie wel en wie niet ‘ervaringswerker’ mag heten is in Nederland op dit moment voorwerp van discussie. Idem welke opleiding daarvoor wel (of niet) verplicht zou moeten zijn. Ook is feitelijk onbekend hoeveel ervaringsdeskundigen er nu in Nederland zijn, hoe zij wel (of niet) zijn opgeleid, et cetera. Een deel van de ervaringsdeskundigen blijkt graag te willen professionaliseren, een ander deel hecht echter aan de vrije rol die zij nu hebben. Nederland kent inmiddels een Vereniging van Ervaringsdeskundigen (VvEd). Deze doet in samenwerking met het lectoraat GGZ en Samenleving van Hogeschool Windesheim, het Kenniscentrum Phrenos en het Trimbos-instituut onderzoek hiernaar.

Ervaringsdeskundigheid heeft zijn wortels in de ervaringen van herstel die mensen met verslavings- en psychiatrische problematiek opdeden. Zij ontdekten de unieke eigen bijdrage die zij aan hun herstel konden geven én hoe zij anderen die in vergelijkbare omstandigheden waren konden ondersteunen in hun herstelproces. De eigen ervaringen en het reflecteren daarop konden zij ten nutte maken voor anderen. Hiermee heeft ervaringsdeskundigheid een unieke eigen bijdrage te leveren in de zorg.

Waar aan ‘normale’ zorgprofessionals in hun opleiding ‘professionele distantie’ als adagium voor zorgverlening wordt voorgehouden, maakt ervaringsdeskundigheid nu juist volop gebruik van de eigen ervaringen. Dat kan ervoor zorgen dat zorg beter aansluit bij de behoeften van cliënten en een herstelondersteunende omgeving wordt bevorderd. Ervaringskennis is net zo belangrijk als wetenschappelijke kennis en professionele kennis. Ook kan de inzet van ervaringswerkers bijdragen aan de vermindering van het stigma en schaamte waarmee cliënten in de verslavingszorg en psychiatrie zich vaak opgezadeld zien.

Hoewel zorgverzekeraars op dit moment inzet van ervaringswerkers niet vergoeden – al had de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) daartoe wel ruimte geboden – heeft de Tweede Kamer recent met brede steun een motie aangenomen waarin wordt gepleit voor een vergroting van de inzetbaarheid van ervaringswerkers. De Tweede Kamer geeft hiermee een signaal af dat het het potentieel van ervaringsdeskundigheid onderkent. De NZa heeft ervaringsdeskundigheid inmiddels ook als beroep erkend. Waar voor professionals die werken in de zorg de eigen ervaring met lijden, uitsluiting en stoornissen zoveel mogelijk moet worden uitgesloten, geldt bij ervaringswerkers nu juist dat deze expliciet ingesloten worden.

Alie Weerman, zelf ervaringsdeskundige en in 2016 op het onderwerp gepromoveerd, waarschuwt voor de valkuilen die bij de inzet van ervaringsdeskundigheid een rol spelen: onder meer het gevaar dat ervaringswerkers zelf onderdeel worden van de systeemwereld en daarmee hun emancipatoire kracht verliezen, dat het vermogen om dicht bij een cliënt te komen een valkuil kan vormen of dat de inzet van ervaringsdeskundigheid tot een verstoken blijven van noodzakelijke professionele hulp leidt. Weerman pleit ervoor dat ervaringsdeskundigheid niet los, maar ingebed in andere competenties zou moeten worden ingezet.

De Hoop is een van de ggz-instellingen waar volop en inmiddels al vele jaren op ervaringsdeskundigheid wordt ingezet. Het beschikt onder meer over een Interne Opleidingsschool Ervaringsdeskundigheid. De school biedt cliënten en oud-cliënten van De Hoop in een leertraject van één jaar de mogelijkheid zich te ontwikkelen tot gecertificeerd ervaringswerker. Deze interne opleiding kan voor hen een basis vormen voor een vervolgstudie (bijvoorbeeld een zorggerelateerde mbo- of hbo-opleiding) en/of een betaalde baan in de zorg. Daarnaast heeft De Hoop samen met Eleos, Yulius, Antes en het Leger des Heils in Dordrecht een zogenaamde ‘herstelacademie’ opgezet, ‘Peerpoint’ genaamd. Binnen deze herstelacademie worden mensen die levensontwrichtende gebeurtenissen hebben meegemaakt ondersteund door ervaringsdeskundige medewerkers die hiertoe een opleiding hebben gevolgd.